نگاهی به معماری حمام فین هرمزگان

بابک دهقانی[1] رقیه سعیدی[2] مهدی رنج بران[3] سیما صابر صلغی[4]

چکیده

حمام فین یکی از آثار تاریخی منطقه فین هرمزگان می باشد که در سالهای بسیار دور شاید دوره قاجار با معماری بسیار محکم و استقامت بالا جهت نظافت و استحمام زنان و مردان منطقه ساخته شده است. این حمام امروزه کاربردی ندارد و جزو آثار ملی کشور به شمار می رود. در تحقیق پیش رو که به صورت میدانی و کتابخانه ای انجام شده است سعی گردیده تا با مشورت و مصاحبه و فیش برداری به مطالب دست اول دست یافت و در ادامه تاثیرات آن را در زندگی افراد حاضر در منطقه و پیشنهاداتی جهت بازدید بیشتر و بهتر از حمام ارائه گردیده است.

کلمات کلیدی: معماری، حمام، فین، هرمزگان

مقدمه

منطقه فین هرمزگان در 95 کیلومتری شمال غربی شهر بندرعباس در مسیر فرعی جاده بندرعباس به حاجی آباد، در حصار مرتفع‌ترین کوه فین از شمال، کوه چنگ خرو و گَرِکی از مغرب، کوه آردن و لاورکوه از مشرق و کوه مال‌خان از جنوب قرار گرفته است. فین سرزمینی است که از بلندای قلعۀ فین که بر روی تپه‌ای واقع شده، به راحتی تمام قسمت های آن قابل رویت است. بر اساس تقسیمات کشوری این روستا از سال 76 به همراه سه روستای دیگر به نام های مارم، گرتمب و حسین آباد به عنوان شهر شناخته شد. این شهر با ۲۴۶۲ نفر و مساحت ۲۹۴۰/۷۷۸ هکتار، در مختصات جغرافیایی ۵۱ و ۵۵ تا ۵۴ و ۵۵ طول شرقی و ۳۷ و ۲۷ و ۳۸ و ۲۷ عرض شمالی واقع شده است. جمعیت بخش فین طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۸۵، برابر با ۲۴۳۰۷ نفر بوده‌است که تعداد ۳۹۷۶ نفردر شهر فین سکونت داشته اند.[5]

فین در گذشته جزو سبعه‌جات بود که در زمان اقتدار ملوک هرموز وابسته به آنها و در روزگار فرمانروایی ملوک لار، به ویژه در زمان نصیرخان لاری سرتاسر این منطقه جزو لارستان بود، و حدود این چنین تعیین شده است:

«ناحیۀ فین و گِهره، میانه جنوب و مشرق فرگ درازای آن از قریه لاور تا قریۀ آب ماه یازده فرسخ پهنای آن از قریۀ فین تا رودر ده فرسخ. محدود است از جانب مشرق، ناحیۀ فارغان و از طرف مغرب به نواحی لارستان و از جانب جنوب به نواحی عباسی» (رستگارفسایی، 1367، ص 219)

از آنجایی که منطقه فین دردیواره کوهستانی و با فاصله ای از دریا واقع شده است لذا آب و هوای گرم و خشکی دارد که در فصل تابستان جزو گرمترین مناطق استان هرمزگان به شمار می رود. اما به دلیل وجود چشمه‌های آب شرب و حفر قنات از روزگار گذشته، این منطقه سرسبز بوده است.

در لغتنامه دهخدا پیرامون معنای تحت الفظی آن چنین آمده است که؛ یکی از دهستان‌های چهارگانۀ بخش مرکزی بندرعباس که دارای بیست و هشت آبادی و 1251 تن سکنه است. آب آن از چشمه و رودخانه است و محصول عمده‌اش خرما و مرکبات و غله است. قراء مهم آن سرزِه، مارُم، خوشنگان و تیزَج است (لغتنامه دهخدا، ذیل فین).

تعداد آبادی های اصلی منطقه فین و مارم هفده روستا می باشند که عبارتند از: کوران، رضوان، سرزه، گیشان (خوشنگان)، کُهتَک و تیزَج، باغستان، تربویه، کَهن بالا (کهن به معنی قنات)، دُم تنگ، دشت، پشت تنگ، جونگان، مزرعۀ رضوان، فورخورج، کووه، لاور مورو، هرمودر و رضوان. به نظر می آید که برخی از اسامی روستاهای منطقه فین به دلیل جذابیت تاریخی به همان نام باقیمانده است و برخی دیگر مربوط به دوره اسلامی است.

در مصاحبه ای با دکتر غلامرضا زعیمی مشخص گردید روستاهایی که به پسوند آباد ختم می‌شوند، مانند: همت‌آباد، اسلام‌آباد، مهدی‌آباد، حسین‌آباد، علی‌آباد و قطب‌آباد اسامی جدید هستند. بسیاری از روستاها دارای حروف پ، گ، چ هستند که نشانگر دیرینگی تاریخی آنها می‌باشد. نام این روستاها برخاسته از دل باورها و ساختار طبیعی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردم منطقه می‌باشد. عناصر طبیعی مثل آب (رودشور، آب محمدی، کهن بالا، کم روران، آب شیرین، آبماه)، کوه (کوه علیا، کوه سفلی، لردخرکوهی و دو کوه) تپه (تل سورو، تل گردو)، اسامی حیوانات (سغ= سگ، لرد خر کوهی، دم دهنۀ سغ، پشت بند سغ)، اعداد (هزار تا و چل سوران) جهات علیا، سفلی، بالا و پائین (آوین سفلا، آوین علیا، کهن بالا و پتکنان پائین)، اسامی درختان (در حنایی و درمُغ = نخل)، بناهای تاریخی (کلاتو= قلعه‌ها و زیارت باکو) و شیوه‌های نامگذاری که ریشۀ آن معلوم نیست، نقش مهمی در نام و نشان روستاهای فین دارد که نشانگر پشتوانۀ تاریخی این منطقه است.

 

بیان مسئله

در زمان فرمانروایی اعراب (خلفای اموی و عباسی) این مناطق زیر نظر گماشتگانی از جانب خلیفه اداره می‌شد. در روزگار مأمون، ادارۀ شهرهای جنوبی ایران (کرانه‌های خلیج‌‌فارس) به خاندان ایرانی سهل واگذار گردید. در زمان آل بویه، آنها کنترل منطقه را به دست گرفتند و فین به همراه بندرعباس و دیگر شهرهای هرمزگان فعلی، قسمت جنوبی قلمرو آل بویه را در ساحل شمالی خلیج‌فارس تشکیل می داد.

در تاریخ ایران بعد از اسلام، صفویه به شهرهای جنوب توجه کردند و عمران و آبادانی این منطقه را از سرگرفت. طی این دوره بسیاری از بناهای به جای مانده از روزگار ساسانیان مرمت و بازسازی شد. علت توجه صفویه به جنوب، به دلیل موقعیت جدید تجاری و سیاسی بود که بندرعباس بدست آورده بود. به تبع بندرعباس، مناطق پیرامون آن از جمله فین مورد توجه قرار گرفت. به ویژه که فین بر سرراه ارتباطی بندرعباس _ سیرجان و بندرعباس _ داراب قرار داشت. قلعۀ فین برای حفاظت از این راه تجاری ساخته شده است. قلعۀ فین بر روی تپۀ کوچکی است و بر تمام منطقه که در حصار کوهستان قرار گرفته، مشرف است. متأسفانه از تاریخ بنای این قلعه اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی عقیده دارند که این قلعه در قرن دهم هجری در روزگار حکومت صفویه بنا شده است (سایبانی، 1382، ص 197).

کلمه فین در سه مکان از ایران به ثبت رسیده که در هر کدام اتفاقات جالبی رخ داده است: اول منطقه فین کاشان که داستان معروف امیرکبیر و جریان رگ زدن ایشان در حمام نام این شهر را بر سر زبان ها انداخت. دومین منطقه در الیگودرز لرستان و سوم فین بندرعباس می باشد. وجه اشتراک هر سه منطقه وجود چشمه های آب شرب و رواج کشاورزی در منطقه است.

یکی از جاذبه های گردشگری منطقه فین هرمزگان حمام فین می باشد که با وجود حمام های متعدد در این منطقه و حتی در منازل افراد عادی، به دلیل معماری منحصربفرد آن از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. لذا نگارنده سعی دارد با توجه به اهمیت موضوع در خصوص حمام فین هرمزگان و معماری آن به تحقیق و جستجو بپردازد و در همین راستا این سئوال مطرح می گردد که چه جاذبه های گردشگری در معماری حمام فین بندرعباس وجود دارد تا بتواند گردشگردان بیشتری را به سمت خود جذب نماید؟

سوال اصلی

  • چه جاذبه های گردشگری در معماری حمام فین بندرعباس وجود دارد تا بتواند گردشگردان بیشتری را به سمت خود جذب نماید؟

 

[1] - اداره کل آموزش و پرورش استان هرمزگان، اداره آموزش و پرورش ناحیه یک بندرعباس، دبستان پسرانه سما.

[2] - اداره کل آموزش و پرورش استان هرمزگان، اداره آموزش و پرورش منطقه ای فین، پژوهش سرای دانش آموزی جابربن حیان.

[3] - اداره کل آموزش و پرورش استان هرمزگان، اداره آموزش و پرورش منطقه ای فین، پژوهش سرای دانش آموزی جابربن حیان.

[4] - اداره کل آموزش و پرورش استان هرمزگان، اداره آموزش و پرورش منطقه ای فین، پژوهش سرای دانش آموزی جابربن حیان.

[5] - پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران